Thận trọng tăng cân do tác dụng phụ của thuốc

Có khá nhiều thuốc gây tác dụng phụ làm tăng cân. Điều nguy hại là nhiều người đã và đang lạm dụng nó để làm mập. 

Lâu nay ở xứ ta, một số phụ nữ và phụ huynh thường nghe lời đồn đại nên tự ý mua “thuốc làm mập” về dùng hoặc cho con em uống. Thậm chí, một số thầy thuốc còn cố tình chỉ định thuốc loại này dù biết lợi bất cập hại. 

Thuốc chống viêm glucocorticoid 

“Thuốc làm mập” đầu tiên phải kể đến là thuốc chống viêm glucocorticoid, thường được gọi tắt là corticoid. Thuốc corticoid gồm nhiều loại: dexamethason (thường gọi nôm na là “đề xa” hay thuốc “hột dưa”), prednison, prednisolon... 

Về phương diện chữa bệnh, corticoid là thuốc rất quý dùng để chống viêm, trị các bệnh xương khớp, các bệnh tự miễn, các bệnh dị ứng ngoài da và hệ hô hấp (biểu hiện là hen suyễn nặng), bệnh suy tuyến thượng thận; không bao giờ được sử dụng cho mục đích làm tăng cân. 

Do cơ thể có vẻ như mập ra và tăng trọng khi uống thuốc này liên tục, kéo dài mà một số người cứ tưởng là tốt dù thực chất, đây là tác dụng phụ nguy hiểm của thuốc. 

Corticoid có tác dụng giữ nước và chất khoáng natri trong cơ thể, gây rối loạn chuyển hóa lipid và làm đọng mỡ lại ở trên mặt, cổ và lưng nên người dùng thuốc lâu ngày sẽ béo phì, mặt tròn như mặt trăng nhưng thật ra cơ thể lại bị teo cơ (đây là các biểu hiện trong hội chứng có tên là Cushing). 

Corticoid làm tiết nhiều dịch vị ở dạ dày, gây cảm giác đói, ăn ngon nhưng có thể làm loét dạ dày, gây xuất huyết tiêu hóa... Riêng đối với trẻ em, việc dùng corticoid bừa bãi có thể gây ra các tổn thương rất nguy hại và không hồi phục. 

Thuốc trị dị ứng cyproheptadin 

Thuốc thứ hai được dùng làm tăng cân là cyproheptadin (biệt dược peritol, periactine…). Đây là thuốc kháng histamin trị dị ứng nhưng lại có thêm tác dụng kích thích sự thèm ăn. Như vậy, thuốc này không làm tăng trọng một cách trực tiếp do giữ nước, natri lại trong cơ thể và gây phù như corticoid mà có tác dụng gián tiếp trị chứng chán ăn, làm cho người dùng ăn nhiều hơn (đương nhiên phải ăn uống đầy đủ chất) để tăng trọng. 

Khi đang dùng thuốc sẽ kích thích ăn ngon miệng nhưng nếu ngưng thì sẽ chán ăn trở lại. Thuốc này có tác dụng phụ gây buồn ngủ, không được dùng (tức chống chỉ định) đối với phụ nữ có thai, phụ nữ đang cho con bú, trẻ em dưới 2 tuổi và người cao tuổi suy nhược. Đối với trẻ em, thuốc có thể gây cơn co giật - gọi là tác dụng phụ thần kinh ngoại tháp. 

Thuốc cũng không được dùng ở những người bị tăng nhãn áp, u tuyến tiền liệt, loét tá tràng. Do lợi bất cập hại như vậy nên nhiều nước đã không còn chỉ định dùng cyproheptadin trị chứng chán ăn, trong khi ở ta vẫn còn dùng “tăng cân làm mập” cho phụ nữ và trẻ con. 

Một số thuốc khác cũng có tác dụng phụ làm tăng cân

Ngoài 2 loại kể trên, nhiều thuốc khác cũng có tác dụng làm tăng cân. Cơ chế làm tăng cân của các thuốc này không thật rõ ràng. Có thể do chúng tác động trên trung tâm kiểm soát đói - no ở hệ thần kinh gây cảm giác không no khi ăn hoặc làm tiêu hóa nhanh thức ăn gây mau đói hay làm rối loạn sự chuyển hóa gây sự tích lũy mỡ... 

Tác dụng làm tăng cân của thuốc có thể gây các phản ứng có hại, như: làm rối loạn lipid huyết (tăng mỡ trong máu), tăng huyết áp, tăng nguy cơ bị bệnh đái tháo đường type 2... Có thể kể các thuốc làm tăng cân như: thuốc chống trầm cảm 3 vòng (amitriptylin, nortriptylin...), thuốc chống loạn thần (olanzapin, risperidon), thuốc trị tăng huyết áp (nhất là thuốc chẹn bêta như atenolol, metoprolol...), thuốc trị động kinh (axít valproic, lithium...), thuốc trị đái tháo đường type 2 (nhất là nhóm sulfonylurea như glyburid, glipizid...). 

Cần lưu ý rằng tác dụng gây tăng cân do thuốc không phải xảy ra cho mọi người (có người không bị tác dụng không mong muốn này). Khi người bệnh bị tăng cân do thuốc, không nên vội bỏ thuốc (vì có khi bệnh tái phát trở nên rất nặng) mà nên báo cho bác sĩ biết để có hướng xử trí. Đã có lời khuyên rằng tập thể dục nhiều hơn có thể khắc phục tình trạng tăng cân do thuốc. 

Xin nhắc lại, cần hết sức tránh lạm dụng tác dụng tăng cân của thuốc để làm mập. Corticoid còn có các tác dụng phụ nguy hiểm khác như làm loãng xương, tăng huyết áp, gây huyết khối làm nghẽn mạch, làm giảm sự đề kháng của cơ thể nên dễ dẫn đến nhiễm trùng. 

PGS-TS-DS Nguyễn Hữu Đức

Theo người lao động